تاملاتی بر سینمای برادران داردن
نقدی بر کتاب «انسان گرائی دیگری»
تحلیگر سینمائی
سینمای اجتماعی سهم عمده‌ای از تولیدات فیلمهای سینمایی را در نقاط مختلف دنیا به خود اختصاص داده است. یکی از مهمترنی رویکردهای فیلمسازان به فیلم و سینما رویکرد اجتماعی است. به‌گونه‌ای که در تاریخ سینما فیلمسازهای پرشماری ظهور یافتند که کارنامه‌ی هنریشان آن‌ها را درزمره‌ی فیلمسازان اجتماعی قرار داده است. سینمای اروپا در این میان پرفروغ‌ترین چهره‌ها را بخود دیده است. سینمای اجتماعی در اروپا با وجه دیگری از سینما پیوند خورده که ریشه در نگاه فیلمسازان اروپایی به این هنر داشته است. این وجه بارز و مشخص که سهم عمده‌ای از تولیدات سینمایی اروپاییان را شامل می‌شود همان سینمای هنری است. تاریخ سینما نشان داده که اروپاییان بیش از پرداختن به سویه‌های صنعتی سینما به سمت نگاهی هنری به این رسانه‌ی فراگیر تمایل داشته‌اند. به‌گونه‌ای که اگر تاریخ سینمای هنری را در نظر بگیریم سهم عمده‌ای از آن و حتی ریشه‌ها و آغازگاه‌ی این گونه‌ی سینمایی به فیلمسازان اروپایی بازمی‌گردد. از اینرو پرداختن به رویکردهای دیگر در عالم فیلمسازی میان اروپاییان در پیوند با وجه هنری سینما بوده است.
در این میان رویکرد اجتماعی به سینما یا همان سینمای اجتماعی در آثار فیلمسازان اروپایی پیوندی تنگاتنگ با پرداخت هنری به فیلم داشته است. به‌گونه‌ای که هرجا با سینمای اجتماعی سروکار داشته‌ایم فیلم مورد نظر به نوعی فیلمی هنری بشمار رفته و مؤلفه‌های اساسی سینمای هنری را در فرم و محتوا و دربرداشته است. شاید دلیل اصلی نزدیکی این دوگونه‌ی سینمایی بهم بخصوص در آثار سینمای اروپا وجه تجربه‌گرای سینمای اجتماعی است. علی‌الخصوص در فرم و تکنیک‌های مد نظر فیلمسازان که این تجربه‌گرایی گاها به نوعی آوانگاردیسم فرمالیستی منجر شده است که از مؤلفه‌های بارز سینمای هنری بشمار می‌رود. در داستان و روایت نیز دست گذاشتن روی مسائل اجتماعی همواره وجهی سیاسی- انتقادی به کار هنرمند داده که این موضوع وجهی رادیکال به این دست فیلم‌ها بخشیده است. بی شک هرجا از رادیکالیسم سخن به‌میان آید، آنهم در تقابل با ساختارهای مرسوم و حاکم، سینما را به سمت نوعی نگاه هنری در برابر کارکردی صنعتی رهسپار می‌کند. مسأله‌ی دیگر در پیوند میان هنر سینما و سویه‌های اجتماعی آن نزدیکی این گونه‌ی سینمایی به سینمای مستند است. پرواضح است که ساختار سینمای اجتماعی همواره بشدت متأثراز سینمای مستند بوده وحتی ریشه در این گونه‌ی سینمایی دارد.
در تاریخ سینما و بخصوص سینمای اجتماعی اروپا فیلمسازان پرشماری ظهور کرده‌اند. بخش عمده‌ای از این سینماگران دنباله‌رو اسلاف خود بوده و تعداد معدودی از آن‌ها فیلمسازانی صاحب سبک و تأثیرگذار قلمداد شده‌اند. ژان‌پیر و لوک داردن برادران بلژیکی از مهمترین و اثربخش‌ترین سینماگرانی هستند که رویکرد اجتماعی وجه غالب کارنامه‌ی سینمایی آن‌ها بشمار می‌رود. این دو برادر همانند بسیاری از فیلمسازان اجتماعی دیگر کار خود را با ساختن مستندهای تلویزیونی آغاز کرده‌اند که به موضوعات و مسائل اجتماعی شهر کوچکی که همواره در آن اقامت داشته‌اند و تمام فیلمهای آینده‌شان هم در آن شهر اتفاق افتاده پرداخته‌اند . آنچه در کارنامه‌ی سینمایی برادران داردن حائز اهمیت است تأثیرگذاری فیلم‌هایی که ایشان ساخته‌اند بروی اجتماع پیرامونشان است. شاید هربار که ایشان فیلم جدیدی ساخته‌اند توجهات خاصی را ازجانب دنبال‌کنندگان مسائل اجتماعی و حتی سیاسیون و قانون‌گذاران کشور بلژیک بدنبال آن دیده‌اند. از اینرو در کارنامه سینمایی آن‌ها که تا بحال در کنار فیلمهای مستند و کوتاه هشت فیلم بلند طی بیست سال را شامل می‌شود، هر فیلم جدید یک اتفاق تازه بحساب می‌آید.
در کنار پرداختن به مسائل روز اجتماعی استفاده از فرم هنری بالاخص در استفاده از میزانسن‌های نزدیک به سینمای مستند و استفاده از فیلترهای خاصی که فیلمسازان شرق اروپایی بیشتر در سینمای هنری خود ازآن‌ها استفاده می‌کردند سینمای ایشان را نسبت به گونه‌های مشابه متمایز کرده است. شاید مهمترین دلیل اقبال جشنواره‌های هنری به فیلمهای برادران داردن همین مسأله بوده. به‌گونه‌ای که ایشان جزو معدود فیلمسازان بزرگی هستند که تابحال دوبار موفق به دریافت جایزه نخل طلای کن برای دو فیلم رزتا(1999) و کودک (2005) شده‌اند. تمام این موارد درکنار مسائلی که داستان فیلمهای ایشان را شکل داده است و بخصوص دست گذاشتن روی موضوعاتی همچون مسائل مهاجرین در کشورهای اروپای غربی، مسأله کار و بحران‌های اجتماعی و مواردی از این قبیل سینمای داردن‌ها را به یکی از بهترین نمونه‌ها برای مطالعات سینمایی تبدیل کرده است. کتاب “انسان گرائی دیگری: تاملاتی بر سینمای برادران داردن” که به کوشش امیر گنجوی گردآوری شده است عمدتا بروی همین سویه‌های اجتماعی سینمای برادران داردن دست گذاشته است.
این کتاب مشتمل بر 36 مقاله‌ی تحلیلی است که بخش عمده‌ای از آن‌ها تألیف منتقدین و نویسنده‌های ایرانی است که مخاطبین جدی سینمای اجتماعی و بخصوص سینمای برادران داردن بشمار می‌روند و موضوعاتی همچون مسائل مربوط به مهاجرین در کشورهای اروپای غربی که با وجود حاکمیت دولت‌های رفاه و مدعی دموکراسی شرایط بدی را برای مهاجرین در داخل مرزهای خود بوجود آورده‌اند را دربرگرقته است. موضوعاتی که در چند فیلم مهم داردن‌ها مانند قول، رزتا، سکوت لورنا، دو روز و یک شب موتیف اصلی بحساب می‌آید. از طرف دیگر نگاه خاص براردران داردن به روابط انسانی بواسطه‌ی روابط اجتماعی دست‌مایه‌ی چند مقاله‌ی دیگر قرار گرفته است. سینمای داردن‌ها در ایران و میان سینمادوستان ایرانی بسیار شناخته شده است. اقبال و تجه به سینمای اروپا در ایران بیش از سینمای امریکا و هالیوود است. شاید دلیل اصلی آن وجوه پروبلماتیک و مسأله‌زای سینمای اروپا باشد. در این میان برادران داردن با برخورداری از سینمایی پروبلماتیک هموراه مورد توجه علاقمندان و سینما دوستان ایرانی بود‌ه‌اند. محوریت مقالات این کتاب عمدتا همین وجه اجتماعی سینمای داردن‌ها بوده است. اما یکی دیگر از مشخصه‌هایی که سینمای داردن‌ها در میان مخاطبین ایرانی با آن سنجیده می‌شود وجه هنری فیلمهای آن‌ها است.
تکنیک‌های خاص و همچنین ریتم مد نظر این دو برادر سینمای آن‌ها را به سینمایی هنری تبدیل کرده است. تعدادی از مقالات این کتاب سویه‌های هنری سینمای داردن‌ها را دربرگرفته. از اینرو با کتابی طرف هستیم که در جمع‌بندی نهایی اثری جامع در پرداخت و تحلیل کارنامه‌ی سینمایی دو تن از مهمترین و بحث برانگیزترین سینماگران سه دهه اخیر تاریخ سینما بحساب می‌آید. نکته‌ی جالب دیگر در این کتاب اینست که مجموع مقالات تمام کارنامه‌ی سینمایی برادران داردن را شامل شده است. شاید داردن‌ها بواسطه‌ی فیلمهای داستانی خود و از نیمه‌ی دهه‌ی نود شهرتی جهانی کسب کرده باشند، اما دنیای سینمایی آن‌ها ریشه در کارنامه‌ی دوران مستندسازی ایشان دارد. کمپانی فیلمسازی آن‌ها نیز در ابتدا با فیلمهای مستند آغاز بکار کرد و رفته رفته وارد سینمای داستانی شد. کتاب حاضر مقالاتی را به دوران ابتدایی فیلمسازی داردن‌ها که همان دوران سینمای مستند ایشان است اختصاص داده. به این صورت تمامیت سینمای آن‌ها مورد ارزیابی قرار گرفته است. اگر سینمای داردن‌ها را به دو دوره‌ی فیلمهای مستند دهه هفتاد و هشتاد و دوران سینمای داستانی از دهه نود تاکنون تقسیم کنیم ، در این کتاب مقالاتی که هر دو دوره را مورد ارزیابی قرار داده باشد دیده می‌شود.
